Wat is een aardbeving

Een aardbeving is een trilling in de aardkorst. Ze worden meestal veroorzaakt door een beweging van de platen die samen de aardkorst vormen. De oorzaak kan ook liggen bij een vulkaanuitbarsting, een meteoorinslag, een ondergrondse explosie of een instorting van bijvoorbeeld een mijn.

Hoe werkt een aardbeving

Aardbevingen hebben vaak te maken met het schuiven van de platen die samen de aardkorst vormen. Het wetenschappelijke woord voor de aardkost is “lithosphere”. De basisgedachte is dat de buitenste laag van de aarde wordt gevormd door een groot aantal platen die als het ware op een onderliggende laag liggen.

Op de plaats waar twee of meer platen aan elkaar grenzen kunnen verschillende dingen gebeuren: de platen bewegen uit elkaar, of ze worden samengedrukt, over ze bewegen langs elkaar.

Platen bewegen uit elkaar
Wanneer twee platen die naast elkaar liggen uit elkaar bewegen, komt er in de ruimte die tussen de platen vrijkomt lava naar boven uit de onderliggende laag (de atheonosphere). De lava koelt vervolgens af en verandert in een nieuw stuk lithosphere.

Platen worden samengedrukt
Als twee platen van de aardkorst naar elkaar toe bewegen, en er is geen tussenruimte meer, dan komen ze tegen elkaar aan. Een van de twee platen kan dan onder de andere plaat schuiven, en komt daardoor in de atheonosphere en smelt.

Het kan echter ook gebeuren dat geen van de twee platen naar beneden wordt gedrukt. Op de plaats waar de twee platen samenkomen ontstaat dan als het ware een overvloed aan materiaal, wat leidt tot het ontstaan van bergen.

Platen bewegen langs elkaar
Op sommige plaatsen waar twee platen elkaar raken schuiven de randen van de platen langs elkaar. Stel je voor dat de ene plaat naar het noorden beweegt, en de andere plaat naar het zuiden. Omdat de platen tegen elkaar aan liggen is wordt er eerst spanning opgebouwd, zonder dat de platen bewegen. Op een gegeven moment is de spanning zo hoog dat de twee platen met een schok langs elkaar schuiven. Vergelijk dit met twee houten blokken die zeer ruw zijn. Je legt ze strak tegen elkaar aan en duwt beide blokken in tegenovergestelde richting.

Eerst gebeurt er niets, maar naarmate je harder duwt neemt de spanning toe en opeens zullen de blokken toch langs elkaar schuiven. Op het moment dat de verschuiving plaatsvindt, spreken we van een aardbeving.

Breuklijnen
De grenzen tussen twee platen van de aardkorst worden ook wel breuklijnen genoemd. In gebieden van de aarde waar dergelijke breuklijnen voorkomen, ontstaan vaak aardbevingen. Er zijn ook gebieden waar meerdere breuklijnen dicht bij elkaar liggen. Daar kan het gebeuren dat een aardbeving in de ene breuklijn de spanning in een andere breuklijn er vlakbij zo doet oplopen dat er nog een aardbeving optreedt.

Een aardbeving vindt dus altijd plaats op een specifiek punt in de aardkorst (het ‘epicentrum-), maar de trillingen die daarbij ontstaan verspreiden zich door de aardkorst. Het lijkt een beetje op een steentje dat midden in een vijver gegooid wordt: de kracht waarmee het steentje in het water terechtkomt veroorzaakt een golfpatroon dat zich steeds verder van het punt van inslag verspreidt.

Een aardbeving vindt niet altijd aan de oppervlakte van de aardkorst plaats, soms is het punt waar de beving ontstaat vele kilometers diep onder de grond. Er bestaat verschillende soorten trillingen die door aardbevingen ontstaan, namelijk trillingen aan de oppervlakte en trillingen in de aardkorst.

Wanneer een trilling binnen in de aardkorst aan de oppervlakte komt gaat die over in een oppervlaktetrilling. De oppervlaktetrillingen veroorzaken de schade van een aardbeving, omdat daar de gebouwen en mensen getroffen worden.

Wat is de kracht van een aardbeving?

De Richter schaal wordt gebruikt om de kracht van een aardbeving aan te geven. Het gaat daarbij om de hoeveelheid energie de vrijkomt tijdens de aardbeving. Op de Richter schaal wordt de kracht aangegeven met een getal.

De Schaal van Richter is logaritmisch, dat wil zeggen dat de kracht van de aardbeving 10 keer zo groot is als het Richter getal met 1 toeneemt. Een aardbeving met kracht 6 is dus 10 keer zo zwaar als een aardbeving met kracht 5. De meeste aardbevingen zijn heel licht, kracht 3 of minder.

Die worden door mensen niet eens gevoeld. Pas als de kracht meer wordt dan 4 op de Richter schaal ontstaat schade, en bij kracht 7 of meer wordt gesproken over een zware aardbeving.

De zwaarste aardbeving die is waargenomen sinds 1900, was in 1960. Toen vond in Chili een aardbeving plaats met een kracht van 9.5 op de schaal van Richter. De aardbeving die de meeste slachtoffers kostte was overigens veel lichter. In 1976 deed zich in China een aardbeving voor met een kracht van 8.0. Omdat het een zeer dicht bevolkt gebied was waren er ongeveer 250.000 doden te betreuren.

Op 26 december 2004 vond een aardbeving plaats voor de kust van het Indonesische eiland Sumatra. Deze zeebeving had een kracht van 9.0 op de schaal van Richter. Er vielen echter slachtoffers in de hele regio Zuid-Oost Azië (India, Sri Lanka, Thailand, Indonesië zelf) als gevolg van de tsunami die volgde op de aardbeving.

Wat zijn de gevolgen van een aardbeving?

De slachtoffers en de schade als gevolg van een aardbeving heeft meerdere oorzaken.

De trillingen van de beving
Door de trillingen en bewegingen van de aardbodem ontstaat schade aan gebouwen. Ze storten gedeeltelijk of geheel in. De beving zelf veroorzaakt meestal geen slachtoffers. Maar door vallend bouwmateriaal zoals muren en daken vallen wel slachtoffers.

Brand, overstroming, lekkage
Door de schade die ontstaat aan wegen en gebouwen ontstaat vaak brand, bijvoorbeeld omdat gasleidingen breken en het gas in brand vliegt. Ook komt het voor dat waterleidingen breken.

Aardverschuivingen en lawines
Door de beweging van de aardkorst gaan delen van de bodem zoals bijvoorbeeld een hoeveelheid grond op een berghelling schuiven. Op de plaats waar de schuivende grond terecht komt vallen vaak veel slachtoffers die daaronder bedolven raken. Ook ontstaat schade aan huizen, wegen en leidingen. Soms bestaat zo’n aardverschuiving uit modder of hele vochtige bodem, dan spreekt men over een modderlawine.

Tsunami

Wanneer de aardbeving onder de zee plaatsvindt kan door de beving het zeewater in beweging komen. Er ontstaat dan een golfpatroon in de zee. Je kunt dat vergelijken met de rimpeling die zich verspreidt in het wateroppervlakte als je een steentje in een plas gooit. Als de golf het land bereikt kan deze in hoogte en kracht toenemen, omdat het water ondieper wordt. De golf spoelt aan land en kan daar heel veel schade en slachtoffers veroorzaken.

Een golf als gevolg van een aardbeving wordt ook wel tsunami genoemd. Veel mensen noemen het een vloedgolf, maar dat is eigenlijk geen goede naam omdat het niets te maken heeft met eb en vloed. Het woord tsunami is Japans, het betekent letterlijk “havengolf”.

Een tsnunami beweegt zich relatief langzaam. Het kan uren duren voordat de golf het land bereikt. In enkele gebieden ter wereld waar regelmatig zeebevingen voorkomen zijn daarom waarschuwingssystemen opgezet die de kustbewoners waarschuwen voor een tsunami als er in zee een beving wordt waargenomen.

Bij de grote aardbeving voor de kust van het Indonesische eiland Sumatra op 26 december 2004 is ook een tsnunami ontstaan. Deze zeer zware aardbeving met een kracht van 9.0 had op zichzelf al grote schade tot gevolg, maar de daaropvolgende tsunami heeft verwoestingen aangericht in alle omliggende landen en eilanden. Omdat er geen waarschuwingssysteem voor tsunami’s bestaat in dit gebied van Zuid-Oost Azië vielen er heel veel slachtoffers onder strandgangers en kustbewoners. In sommige gevallen duurde het meer dan vijf uur na de beving voordat deze tsunami de kust bereikte.

Voorspellen, voorkomen, voorbereiden?

Door de geschiedenis te bestuderen kunnen wetenschappers tegenwoordig al een beetje voorspellen waar een aardbeving in de toekomst zou kunnen optreden. De plaatsen waar breuklijnen liggen, en waar al eerder aardbevingen zijn geweest, hebben een hogere waarschijnlijkheid voor een nieuwe aardbeving. Het is echter nog vrijwel niet mogelijk om te voorspellen wanneer een nieuwe aardbeving zal ontstaan.

De krachten die aardbevingen zijn zo groot en doen zich voor op zo’n grote schaal (gebieden van honderden of duizenden kilometers) dat het onmogelijk is een aardbeving te voorkomen.

Voorbereiden op een aardbeving
Het is wel mogelijk om goede voorbereidingen te treffen voor de gevolgen van aardbevingen. Bij het bouwen van huizen en kantoren kunnen constructies worden toegepast die bestand zijn tegen trillingen van aardbevingen. In gebieden waar aardbevingen vaak voorkomen is het zelfs verplicht om gebouwen zo te ontwerpen dat ze aardbevingen kunnen doorstaan.

Ook is het mogelijk om in risicogebieden de bevolking voor te bereiden door voorlichting te geven over wat men wel of juist niet moet doen tijdens of na een aardbeving. Menselijke slachtoffers vallen meestal niet door de aardbeving zelf, maar vooral als gevolg van instortende gebouwen, branden, overstromingen of vloedgolven.

Er kan ook aan voorbereiding gedaan worden door in het gebied alvast reddingsdiensten en hulpgoederen klaar te hebben, die direct na een aardbeving kunnen worden ingezet.

Waarschuwen
In sommige landen zoals Japan en bij de eilandengroep Hawaï is een waarschuwingssysteem opgezet dat de bevolking moet alarmeren voor een naderende tsunami als gevolg van een zeebeving.

Aardbevingen in Nederland?

Ook in Nederland komen aardbevingen voor. In het zuidoosten worden elk jaar kleine aardbevingen gemeten met een kracht van 2 tot 3 op de schaal van Richter. Soms zijn er sterkere aardbevingen, zoals op 13 april 1992 in de buurt van Roermond met een kracht van 5.8 en in 2002 iets ten oosten van Roermond in Duitsland met een kracht van 4.9.